Кіріспе

Қазақ даласы ғасырлар бойы Ислам дінін ұстанып, оны дамытып, таратуға үлкен үлес қосқан рухани орталықтардың бірі болып саналады. Бұл өңірден көптеген Ислам ғұламалары шығып, олардың еңбектері мен ілімдері мұсылман әлемінде жоғары бағаланды. Қазақ даласынан шыққан Ислам ғұламалары өз заманында діннің терең мәнін түсініп, оны халыққа жеткізу, Исламның қағидаларын дұрыс түсіндіру және сақтау бағытында үлкен еңбек сіңірді. Бұл мақалада қазақ даласынан шыққан белгілі Ислам ғұламалары мен олардың еңбектері жайында сөз қозғалады.

Қожа Ахмет Яссауи (1103-1166)

Қожа Ахмет Яссауи – Түркістан өңірінде дүниеге келген көрнекті Ислам ғұламасы, суфизмнің (сопылықтың) ұлы өкілі және түркі әлемінің рухани ұстазы. Ол Исламның рухани негіздерін, оның ішінде Аллаға деген махаббат пен тақуалықты насихаттаған. Яссауидің ең танымал еңбегі – «Диуани Хикмет» («Даналық кітабы»). Бұл шығармасы түркі тілінде жазылған алғашқы сопылық әдебиет үлгісі ретінде танылады және қазіргі таңда да мұсылман қауымына рухани азық беруде. Яссауи ұстанған сопылық ілім қазақ халқының діни санасында ерекше орын алып, оның дүниетанымдық негізін қалыптастыруда үлкен рөл атқарды.

Махмұд Қашқари (1029-1101)

Махмұд Қашқари – Қашқар өңірінде туып-өскен ғұлама, тілші, этнограф және тарихшы. Ол түркі тілдері мен мәдениетін зерттеумен айналысқан және өзінің «Диуани Лұғат ат-Түрік» («Түркі сөздерінің жинағы») атты еңбегінде түркі халықтарының тілі мен әдебиетін, салт-дәстүрлерін терең зерттеп, сипаттап берді. Бұл еңбек тек түркі халықтары үшін ғана емес, жалпы Ислам мәдениеті мен ғылымы үшін де маңызды мұра болып табылады. Махмұд Қашқари түркі тілінің байлығын, оның әдебиет пен мәдениеттегі рөлін көрсете отырып, Ислам дінінің түркі халықтарының өмірінде қалай орын алғанын да баяндады.

Әл-Фараби (872-950)

Әбу Насыр әл-Фараби – Отырар қаласында дүниеге келген әлемге әйгілі философ, математик, астроном және музыка теоретигі. Ол «Екінші ұстаз» деген атқа ие болған, себебі оның еңбектері Аристотельдің ілімдерін жалғастырып, дамытты. Әл-Фараби философиялық еңбектерінде Ислам дінінің рухани және этикалық қағидаларын философиялық тұрғыдан түсіндіруге тырысты. Оның «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты еңбегі әділетті қоғамның және жақсы басқару жүйесінің негіздерін зерттейді. Әл-Фараби Ислам мен философияны үйлестіре отырып, мұсылман әлемінде ғана емес, әлемдік ғылым мен мәдениетте де терең із қалдырды.

Бейбарыс Сұлтан (1223-1277)

Бейбарыс Сұлтан – Қазақ даласынан шыққан, Мысыр мен Сирияны билеген атақты мемлекет қайраткері және әскери қолбасшы. Ол көптеген әскери жорықтарда мұсылман жерлерін крест жорықшылары мен монғол шапқыншыларынан қорғап, Исламның беделін көтеруге үлкен үлес қосты. Бейбарыс Сұлтанның басқаруы кезінде Мысыр мен Сирияда Ислам мәдениеті мен ғылымы гүлденді, сондай-ақ медреселер мен мешіттер салынды. Оның ел басқарудағы әділдігі, діни білімге деген қолдауы және мұсылман қауымының бірлігін сақтау жолындағы қызметі қазақ даласынан шыққан ұлы тұлғалардың бірі ретінде танылуына себеп болды.

Абай Құнанбайұлы (1845-1904)

Абай Құнанбайұлы – қазақтың ұлы ақыны, философы және ағартушысы. Ол қазақ халқының мәдениеті мен руханиятының дамуына үлкен үлес қосты. Абайдың шығармаларында Ислам дінінің этикалық және рухани қағидалары кеңінен көрініс тапқан. Ол өз шығармаларында Аллаға деген сенім, адамның рухани дамуы және әділеттілік туралы ойларын өрбітіп, қазақ қоғамын жақсылық пен ізгілікке шақырды. Абайдың діни және философиялық көзқарастары қазақ халқының рухани өмірін байытып, оның діни санасын қалыптастыруға ықпал етті.

Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931)

Шәкәрім Құдайбердіұлы – қазақтың көрнекті ойшылы, ақыны, философы және ағартушысы. Ол Абайдың рухани ізбасары болып, оның ілімін жалғастырды. Шәкәрімнің еңбектерінде Ислам дінінің моральдық қағидалары мен рухани құндылықтары ерекше орын алады. Ол Құран мен хадистерді зерттеп, оларды қазақ тілінде түсіндіруге тырысты. Шәкәрімнің діни-философиялық шығармалары қазақ халқының рухани мұрасының ажырамас бөлігіне айналды.

Қорытынды

Қазақ даласынан шыққан Ислам ғұламалары мұсылман әлемінде және қазақ халқының рухани өмірінде маңызды орын алды. Олардың еңбектері мен ілімдері Исламның терең мәнін түсінуге, оны халыққа жеткізуге және қазақ қоғамының рухани дамуына үлкен ықпал етті. Бұл ғұламалар өз заманында ғана емес, қазіргі уақытта да өздерінің рухани мұрасымен ерекше бағаланып, ұрпақтан ұрпаққа берілуде. Қазақ даласынан шыққан Ислам ғұламаларының еңбектерін зерттеу және насихаттау – бүгінгі ұрпақтың рухани дамуы үшін маңызды міндеттердің бірі болып табылады.

Шаекова Шолпан