Мәзһаб туралы түсінік және оның пайда болуы

«Мәзһаб» дегеніміз — жүріп өткен немесе алдыңғылар пайдаланған жол. Діни терминологияда «мәзһаб» дегеніміз — аяттар мен хадистерге сәйкес ислам діні мен амалдарын алға тартқан мүжтаһидтер қалыптастыратын діни түсінік мектебі. Қарапайым тілмен айтқанда, «мәзһабты» діни мәтіндерді түсіндіру және сол мәтіндерден үкім шығару үшін құрылған фиқһи анықтама немесе фиқһи мектебі деп те анықтауға болады. Мысалы, ақидадағы «Матуриди мәзһабы» және іс жүзіндегі «Ханафи мәзһабы» солардың қатарына жатады.

Сипаттамадан түсінуге болатындай, мәзһаб имамы болған адам ешқашан дін және шариғат болмайды. Өйткені, шынайы мәзһаб аяттар мен хадистердегі айқын ережелерді өз жүйесіне дәл қабылдайды, ал түсініксіз тұстарда ижтиһадты өз әдісі бойынша жасайды. Ақиқат мәзһабтардың арасындағы айырмашылықтар олардың мәзһабтарда түсініксіз мәселелерге қатысты ижтихадтарында болады. Сондықтан негізгі мәселелерде ақиқат мәзһабтардың (төрт мәзһаб) арасында айырмашылық жоқ.

Ижтихадтағы айырмашылықтар – настың  (аяттың немесе хадистің) анық емес белгілері, бірнеше мағынасы бар кейбір сөздер, хадистің негізділігіне әр түрлі баға беру — ол Мәдинадан алыс жерлерде жаңа және күрделі оқиғалардың пайда болуы сияқты факторларға негізделген. Аймақтың әдет-ғұрыптары мен уақыттың шарттары ижтихадтың айырмашылығын тудыратын себептердің бірі болып табылады. Алайда, әдет бойынша, ашық сілтеме берілген мәселе бойынша ижтихад жасауға болмайды.

Пайғамбарымыздың (с.а.с) заманында сахабалар одан кездескен мәселелер туралы сұрап, оларды шешті. Пайғамбарымыз (с.а.с) оған осы мәселе бойынша білімді болса, бірден жауап берер еді. Кейде ол бұл туралы аянды күтті.

Пайғамбарымыз (с.а.с) қайтыс болғаннан кейін, фақиһ емес сахабалар өздерінің мәселелерін олардың арасындағы фиқһшылардан сұрау арқылы шешті. Табиғинен болған ғалымдар Құран мен Сүннетте түсініксіз мәселелер туралы сахабалардың фақиһтерінен сұрап, айналасын сахабалардан алған пәтуаларымен нұрландырды және сол уақытта сол пәтуаларды кейінгі ұрпаққа берді. Сондықтан, мәзһабтың жүйелі тұжырымдамасы алғашқы екі ғасырда пайда болған жоқ.

Жаулап алулар мен сахабалардың қайтыс болуы (үшінші ұрпақта) нәтижесінде ислам елінің шекаралары кеңейгеннен кейін, адамдар өздерінің діни мәселелерін өз аймақтарында танымал ұлы ғалымдарға жеткізген кезде, діни мәзһабтар және әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптаса бастады. Осылайша, Әбу Ханифа, Имам Малик, Имам Шафиғи және Ахмед ибн Ханбал сияқты ұлы мужтахид имамдардың айналасында мектептер құрылды. Бұл қауымдастықтардан біртіндеп мәзһабтар пайда болды. Осы себепті мәзһабтар қасақана және жоспарлы түрде құрылған мектептер емес. Керісінше, олар діни және әлеуметтік қажеттіліктерге байланысты өздігінен қалыптасқан мектептер. Бұл мектептер дінді үйрену мен өмір сүруді жеңілдетуде маңызды рөл атқарды. Негізінде, «Егер білмесеңдер, білетін адамдарынан сұраңдар» (Нахыл сүресі, 43 аят)деген аятта айтылған. Алла Тағала қоғамға өз дінін үйрететін адамдар тобына соғысқа қатысуға кеңес бермегені соншалық. Бұл тақырыптағы аят: «Сонымен қатар, мүміндердің (бір мезетте) жаппай жорыққа аттанғаны да орынсыз. Ендеше, әр елден (әр қоғамнан, әр рудан) бір топ адам қалып діни ілімдерді бүге-шігесіне дейін терең меңгеріп, жорыққа аттанғандар қайтып оралғанда, жат қылықтардан, күнә атаулыдан аулақ жүруі үшін оларды ескертуі (яғни, оларға жөн сілтеп, уағыз-насихат айтуы һәм шариғат талаптарын үйретуі) керек емес пе?!» (Тәубе сүресі, 122 аят).

Жоғарыдағы дәлелдерден түсінгеніміздей, бұл аяттар мәзһабтың немесе «еліктеудің» қалыптасуы дінде рұқсат етілгендігінің маңызды дәлелдерінің бірі болып табылады.

Дүйсенәлі Бейімбет Жамбылұлы,

«Аманат Жайық» қоғамдық қорының теолог маманы